Johnson mektubunun üzerinden 60 sene geçmiş… (1)

5 Haziran 2024. Tam 60 yıl önce , 5 Haziran 1964’te ABD Başkanı Lydon Johnson, Türkiye’nin Kıbrıs’a olası askeri müdahalesini durdurmak istemiyle, dönemin Türkiye Başbakanı İsmet İnönü’ye ünlü mektubunu göndermişti. ABD’nin en sadık dostlarından biri olan Türkiye’ye, Johnson mektubu şok etkisi yapmıştı.

Johnson mektubunda Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ABD yardımı yoluyla sahiplendiği silah ve askeri malzemenin Kıbrıs’a yönelik olası bir harekatta kullanılmasına izin verilmeyeceği, Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesinin Türk-Yunan çatışmasına yol açabileceği, bunun da NATO açısından asla kabul edilemeyeceği, açık ve sert bir üslupla vurgulamıştı.

İşte Johnson mektubundan bazı kesitler:

   “… Büyükelçi Hare aracılığıyla sizden ve Dışişleri Bakanınızdan, Türk Hükûmeti’nin Kıbrıs’ın bir bölümünü işgal etmek için askerî güç kullanarak müdahale kararı almayı düşündüğüne dair aldığım bilgilerden ciddi şekilde endişe duyuyorum. Tamamen dostça ve samimiyetle vurgulamak isterim ki, Türkiye’nin bu kadar geniş kapsamlı sonuçlarla dolu böyle bir hareket tarzının, hükûmetinizin önceden bizimle tam olarak istişare etme taahhüdü ile tutarlı olduğunu düşünmüyorum.

… Almanya ve Fransa yüzyıllardır süren kin ve nefreti NATO müttefiki olmak için unuttular, Yunanistan ve Türkiye’den daha azı beklenemez. Üstelik Türkiye’nin Kıbrıs’a askeri müdahalesi Sovyetler Birliği’nin doğrudan dahline neden olabilir. Umarım NATO müttefiklerinizin, Türkiye NATO müttefiklerinin tamamının kabulü ve onayı olmaksızın Sovyet müdahalesi ile sonuçlanacak bir adım atması hâlinde Türkiye’yi Sovyetler Birliği’ne karşı koruma sorumluluklarının olup olmadığını değerlendirme şanslarının olmayacağını anlayacaksınızdır.

   … Sayın Başbakan, Birleşik Devletler ile Türkiye arasındaki askerî destek alanında imzalanan ikili anlaşmaya dikkatinizi çekmek istiyorum. Türkiye ile Temmuz 1947 tarihli Anlaşmanın IV. Maddesi uyarınca, hükûmetinizin, askerî yardımın, bu yardımın sağlandığı amaçlar dışında kullanılması için Birleşik Devletler’den onay alması gerekmektedir. Hükûmetiniz, birçok kez Birleşik Devletler’e bu şartları tamamen anladığını ikrar etmiştir. Bütün samimiyetimle şunu söylemeliyim ki Birleşik Devletler, mevcut şartlar altında Kıbrıs’a Türk müdahalesi için Birleşik Devletler tarafından sağlanan herhangi bir askerî ekipmanın kullanılmasını kabul edemeyecektir.

… Tasarlanan Türk hareketinin pratik sonuçlarına gelince, böyle bir Türk hareketinin Kıbrıs Adası’nda on binlerce Kıbrıslı Türk’ün katledilmesine yol açabileceği gerçeğine en dostane bir şekilde dikkatinizi çekmek zorunda hissediyorum. Sizin açınızdan böyle bir eylem öfkeyi serbest bırakacaktır ve sizin açınızdan askerî eylemin korumaya çalıştığınız pek çok kişinin toptan yok edilmesini önlemek için yeterince etkili olmasının hiçbir yolu yoktur. Birleşmiş Milletler kuvvetlerinin varlığı böyle bir felaketi engelleyemez.

   … Söylediklerimin çok sert olduğunu ve bizim Kıbrıs sorununda Türk çıkarlarına aldırış etmediğimizi düşünebilirsiniz. Sizi temin etmeliyim ki durum böyle değildir. Kıbrıslı Türklerin güvenliğini sağlamak ve Kıbrıs sorununun nihai çözümünün en doğrudan ilgili tarafların rızasına dayanması gerektiğinde ısrar etmek için hem açıktan hem de gizlice çaba gösterdik. Ankara’dan Birleşik Devletler’in sizin adınıza yeterince etkin olmadığını hissetmeniz mümkündür. Ancak, politikamızın (bize karşı gösterilerin düzenlendiği) Atina’da en canlı kırgınlıklara neden olduğunu ve ABD ile Başpiskopos Makarios arasında temel bir yabancılaşmaya yol açtığını kesinlikle biliyorsunuzdur.

… Sizin Türkiye Hükûmetinin Başkanı olarak, benim de Birleşik Devletler Başkanı olarak sorumluluklarımız var. Bu nedenle, daha fazla ve kapsamlı bir müzakere olmaksızın böyle bir adım atmayacağınıza dair güvencenizi alamazsam, Büyükelçi Hare’ye verdiğiniz gizlilik emrini kabul edemeyeceğimi ve derhal NATO Konseyi’nin ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin acil toplantılarını talep etmem gerektiğini en derin dostluk bağları içerisinde size bildirmek zorundayım.”

***

Johnson Mektubu, ABD’nin Kıbrıs’a bakış açısının tarihi süreç içindeki yeri önemli.

Johnson Mektubunun üzerinde 10 yıl geçerken 15 Temmuz 1974’te Makarios’a karşı darbe ve ardından 20 Temmuz 1974’te Türkiye’nin askeri müdahalesi, Barış Harekatı başladı.

5 Haziran 1964’te, 20 Temmuz 1974’teki ABD tavrı. İki farklı duruş…

Yarın İsmet İnönü’nün yanıt mektubunun özünü aktarıp, bu konudaki değerlendirmemi, paylaşımımı tamamlamaya çalışacağım. İleride bu konuyu elbette yorumlayacağım.